خواص پیازپیاز (در عربی، بَصَل)، گیاهی از تیره سوسنیان به نام علمی آلیوم کپا، و سوخ خوراکی معروف آن است. فهرست مندرجات۲ - تاریخچه ۲.۱ - نخستین اشارات ۲.۲ - در تمدن‌های گذشته ۲.۳ - در ادیان گذشته ۳ - خواص پزشکی ۳.۱ - درمان برص ۳.۲ - افزایش اشتها ۳.۳ - درمان بواسیر ۳.۴ - بهبود صرع ۳.۵ - درمان اسهال ۳.۶ - درمان خناق ۳.۷ - مصارف جدیدتر ۳.۸ - خواص در احادیث ۳.۹ - در پزشکی امروز ۴ - کشت و نگهداری ۴.۱ - گونههای مختلف ۴.۲ - تولید در ایران ۴.۳ - آمار جهانی ۵ - جایگاه در ادب فارسی ۵.۱ - تشبیه افلاک ۵.۲ - اصطلاحات کنایی ۶ - فهرست منابع ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - مقصود اصلیواژه پیاز توسعاً به سوخ هر رستنی دیگری نیز گفته می‌شود، مثلاً، پیاز نرگس و پیاز سنبل. موضوع این مقاله فقط پیاز خوراکی است. ۲ - تاریخچهپیاز از قدیمترین گیاهان مصرفی آدمی است. خاستگاه آن محتملاً جنوب غربی آسیا بوده و از آن‌جا به دیگر نقاط جهان راه یافته است. ۲.۱ - نخستین اشاراتشاید قدیمترین ذکر پیاز اشارات پراکنده حکیم یونانی تئوفراستوس (اواخر سده چهارم و اوایل سده سوم پیش از میلاد) به آن باشد، مثلاً: بخشی از ساقه آن در خاک می‌روید؛ زمان کِشت و جوانه زدن آن؛ دانه‌‌های آن خوب نمی‌ماند؛ و «ریشه» آن لایه لایه است. اما قدیمترین وصف منسجم پیاز (انواع پیاز و رویشگاه‌های آن در حوزه مدیترانه بویژه در یونان ، کِشت پیاز، و جز اینها) را در > تاریخ طبیعی < پلینیوس می‌یابیم. [۱]
پلینیوس، تاریخ طبیعی، ج۵، ص۴۸۶ـ۴۹۱.
۲.۲ - در تمدن‌های گذشتهوی در قدمت کشت پیاز می‌گوید: «در مصر مردم، به وقت ادای سوگند ، به سیر و پیاز همچون (دیگر) خدایانِ خود قَسَم می‌خوردند». [۲]
پلینیوس، تاریخ طبیعی، ج۵، ص۴۸۷.
نشانه‌‌های وجود پیاز در بعض تمدن‌های باستانی دیگر هم یافته می‌شود. ۲.۳ - در ادیان گذشتهدر آداب زرتشتی ، پیاز از گیاهانی بوده که وجود آن بر سُفره‌‌ها در بعض مراسم خاص، از جمله آیین‌های دَخمه گذاریِ مردگان، لازم بوده است. [۳]
اوستا، وندیداد، ج۲، ص۹۱۹، ترجمه هاشم رضی، تهران ۱۳۷۶ش.
به روایت عهد عتیق ، [۴]
کتاب مقدس، عهدعتیق، ۱۱: ۵.
بنی اسرائیل به روزگار سرگردانی در بیابان پس از خروج از مصر ، در آرزوی خوردن پیاز و برخی خوردنی‌های دیگر چون ماهی و خیار و سیر بودند.
۳ - خواص پزشکیخواصی که گیاه ـ داروشناسان دوره اسلامی برای پیاز ذکر کرده‌اند، عمدتاً برگرفته از دیوسکوریدس، حکیم یونانی سده نخست میلادی، است. او پیاز را اشتهاآور، فرونشاننده تشنگی، روان کننده شکم و سودمند برای بواسیر دانسته است. [۶]
ش ۱۵۱، ص ۲۰۹، دیوسکوریدس، هیولی الطّب فی الحشائش و السموم، ترجمه اِصْطِفَن بن بَسیل و اصلاح حنین بن اسحاق، چاپ سزار ا دوبلر و الیاس تِرِس، تطوان ۱۹۵۲.
۳.۱ - درمان برصجالینوس (سده دوم میلادی) [۷]
ابن بیطار، الجامع لِمفردات الادویه و الاغذیه، ج۱، ص۹۶، بولاق ۱۲۹۱.
آب پیاز را برای درمان بَهَق ( بَرَص ) و داءالثعلب سودمند دانسته است.
۳.۲ - افزایش اشتهاابن ماسویه (سده سوم) [۸]
ابن بیطار، الجامع لِمفردات الادویه و الاغذیه، ج۱، ص۹۷، بولاق ۱۲۹۱.
می گوید که پیاز اشتهاآور، فزاینده باه ، و گشاینده مَسامِّ بدن است.
۳.۳ - درمان بواسیراسحاق بن سلیمان اسرائیلی (نیمه اول سده چهارم)، بتفضیل درباره پیاز سخن گفته است، [۹]
اسحاق بن سلیمان اسرائیلی، کتاب الأغذیه، ج۳، ص۱۵۸ـ۱۶۳، فرانکفورت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
مثلاً خوردن آن را به مثابه دارو برای رفع اخلاط، باز کردن شریان‌ها و مجاری بول ؛ و «ترکیب‌های گوناگون» آن را برای درمان بیماری‌های مختلف، از جمله، بواسیر، هاری و ناشنوایی، سودمند دانسته است.
۳.۴ - بهبود صرعابومنصور موفق الدین علی هروی [۱۰]
اسحاق بن سلیمان اسرائیلی، کتاب الأغذیه، ج۱، ص۵۲ـ۵۴، فرانکفورت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
آن را، از جمله، برای درمان صرع ، داءالثعلب، و داءالحیّه، و طِلای آن را بر جای شکستگی یا رگ به رگ شدگی سودمند دانسته است.
۳.۵ - درمان اسهالاَخوینی بُخاری (سده چهارم)، مؤلف کهن‌‌ترین پزشکی نامه فارسی موجود، هدایة المتعلمین فی الطب، مصارفی برای پیاز ذکر کرده است، از جمله: برای درمان بیماری «شهوه الطّین» (گِل خوردنِ زنان آبستن) [۱۱]
ربیع بن احمد اخوینی بخاری، هدایه المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۳۷۴، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.
پیاز پخته شده با روغن گاو برای درمان «زَحیر» (دل پیچه و اسهال خونی) [۱۲]
ربیع بن احمد اخوینی بخاری، هدایه المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۴۱۲، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.
مخلوط پیاز با چندین گیاه دیگر برای درمان نقصان باه در مردان [۱۳]
ربیع بن احمد اخوینی بخاری، هدایه المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۵۱۰ ـ۵۱۱، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.
و در نسخه‌ای برای درمان عِرق النَّسا. [۱۴]
ربیع بن احمد اخوینی بخاری، هدایه المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۵۷۲، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.
۳.۶ - درمان خناقابن سینا (متوفی ۴۲۸) فواید دیگری هم برای پیاز ذکر کرده است، از جمله: برای درمان بعض بیماری‌های پوست ، چشم ، دستگاه تنفسی و دستگاه گوارش؛ مخلوط آب پیاز و عسل برای درمان خُنّاق؛ پیاز و نمک برای رفع زگیل؛ و مخلوط آب پیاز و نمک و سداب برای تسکین درد ناشی از گزش سگ هار. [۱۵]
ابن سینا، القانون فی الطب، ج۱، کتاب دوم، ص۴۲۵، چاپ ادوارقش، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۳.۷ - مصارف جدیدتراسماعیل جرجانی (متوفی ۵۳۱) مصارفی برای پیاز ذکر کرده که در آثار پیشینیان دیده نمی‌شود، از جمله: ضماد پیاز پخته برای درمان «خُراج» (جوش چرکین بدن) [۱۶]
اسماعیل بن حسن جرجانی، کتاب الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه، ج۱، ص۵۴۹، عکس نسخه مکتوب در سال ۷۸۹ هجری محفوظ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۵ش.
چکاندن عصاره پیاز در گوش برای کشتن حشرات موذیِ داخلِ گوش شده [۱۷]
اسماعیل بن حسن جرجانی، کتاب الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه، ج۱، ص۳۳۴، عکس نسخه مکتوب در سال ۷۸۹ هجری محفوظ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۵ش.
و دفع زالوی چسبیده به حلق. [۱۸]
اسماعیل بن حسن جرجانی، کتاب الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه، ج۱، ص۳۷۴، عکس نسخه مکتوب در سال ۷۸۹ هجری محفوظ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۵ش.
۳.۸ - خواص در احادیثاحادیث بسیاری از پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله درباره خواص پیاز ذکر کرده‌اند، از جمله: بر قوه باه می‌افزاید، بلغم و تب و وبا را از میان می‌بَرَد، و قلب را نیرومند می‌کند. [۱۹]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۵۹، ص۲۸۵، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
حدیث مشهوری نیز، هم به ایشان [۲۰]
محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۶، ص۳۷۸، چاپ محمدجواد فقیه، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
و هم به امام جعفر صادق علیه‌السلام [۲۱]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۵۹، ص۲۷۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۲]
علی نمازی شاهرودی، مستدرک سفینه البحار، ج۱، ص۳۰۲، (مشهد) ۱۳۸۱.
منسوب است، به این مضمون: وارد هر آبادی‌ای که می‌شوید از پیاز آن‌جا بخورید زیرا وبا را از شما دور می‌کند.
از قول امام جعفر صادق علیه‌السلام نیز احادیث بسیاری درباره فواید پیاز وجود دارد، از جمله: زُداینده بلغم و تقویت کننده قلب است. [۲۳]
علی نمازی شاهرودی، مستدرک سفینه البحار، ج۱، ص۳۰۲، (مشهد) ۱۳۸۱.
[۲۴]
آرنت یان ونسینک، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، ج۱، ص۱۸۷، بیروت ۱۹۳۶ـ۱۹۶۹.
[۲۵]
محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۶۳، ص۲۴۶ـ۲۵۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۶]
محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۶، ص۳۷۷ـ ۳۷۸، چاپ محمدجواد فقیه، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
[۲۷]
احمد شاملو، کتاب کوچه، ذیل واژه، حرف پ، دفتر دوم، تهران ۱۳۷۸ش.
۳.۹ - در پزشکی امروزدر پزشکی امروز نیز خواص بسیاری برای پیاز پخته و خام ذکر کرده‌اند [۲۸]
علی زرگری، گیاهان داروئی، ج۴، ص۶۲۳ـ۶۲۷، تهران ۱۳۶۹ش.
[۲۹]
حسین میرحیدر، معارف گیاهی، ج۱، ص۲۲ـ۳۰، تهران ۱۳۷۲ـ ۱۳۷۵ش.
[۳۰]
محمد طباطبائی، گیاه شناسی کاربردی برای کشاورزی و منابع طبیعی، ج۱، ص۴۱۴ـ ۴۳۶، کتاب اول: گیاهان زراعت‌‌های بزرگ، تهران ۱۳۶۵ش.
از کاربرد‌های غیرپزشکی پیاز نیز استفاده از آب آن به عنوان مرکب نامرئی را ذکر کرده‌اند که در مقابل شعله رنگ قهوه‌ای به خود می‌گیرد.
۴ - کشت و نگهداریدر ایران پیاز از مناطق سردسیر ( تبریز و ارومیه ) گرفته تا گرمسیر ( خوزستان و جنوب ایران) کاشته می‌شود. [۳۱]
مرتضی خوشخوی، اصول باغبانی، ج۱، ص۴۳۷، شیراز ۱۳۶۴ش.
۴.۱ - گونههای مختلفگونههای مختلف معروف پیاز و نواحی کشت آن‌ها در ایران چنین است: ۱) پیاز تبریز و آذرشهر؛ ۲) پیاز سفید قم ، کاشان ، ساوه ؛ ۳) پیاز اطراف تهران و شهرری ؛ ۴) پیاز لاهیجان ؛ ۵) پیاز زمستانه بندرعباس ؛ ۶) پیاز بسطام (در شهرستان شاهرود)؛ ۷) پیاز سُرخ طارم و زنجان . [۳۲]
محمد طباطبائی، گیاه شناسی کاربردی برای کشاورزی و منابع طبیعی، ج۱، ص۴۲۵ـ۴۲۶، کتاب اول: گیاهان زراعت‌‌های بزرگ، تهران ۱۳۶۵ش.
[۳۳]
محمد طباطبائی، گیاه شناسی کاربردی برای کشاورزی و منابع طبیعی، ج۱، ص۴۲۷ـ ۴۳۴، کتاب اول: گیاهان زراعت‌‌های بزرگ، تهران ۱۳۶۵ش.
۴.۲ - تولید در ایرانپیاز از اقلام مهم تولید کشاورزی ایران و بسیاری از کشور‌های جهان است. طبق نخستین آمار مدوّن موجود درباره تولید آن در ایران (۱۳۴۶ش)، در آن سال در حدود ۰۰۰، ۱۷۸ تُن پیاز در کشور تولید شد. [۳۴]
ایران، وزارت کشاورزی، معاونت برنامه ریزی و بودجه، ۱۳۷۷ش، ص۱۴، اداره کل آمار و اطلاعات، آمارنامه کشاورزی: سال زراعی ۱۳۷۷ـ۱۳۷۶، تهران ۱۳۷۷ش.
بین سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۷۶ش بیشترین مقدار تولید در ۱۳۷۱ش (ح ۳ر۱ میلیون تُن) بود [۳۵]
ایران، وزارت کشاورزی، معاونت برنامه ریزی و بودجه، ۱۳۷۷ش، ص۱۷، اداره کل آمار و اطلاعات، آمارنامه کشاورزی: سال زراعی ۱۳۷۷ـ۱۳۷۶، تهران ۱۳۷۷ش.
و در سال زراعی ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷ش در حدود ۲ر۱ میلیون تُن بود. [۳۶]
ایران، وزارت کشاورزی، معاونت برنامه ریزی و بودجه، ۱۳۷۷ش، ص۱۷، اداره کل آمار و اطلاعات، آمارنامه کشاورزی: سال زراعی ۱۳۷۷ـ۱۳۷۶، تهران ۱۳۷۷ش.
[۳۷]
ایران، بانک اطلاعات کشاورزی ایران، ۱۳۷۸ ش، ص۵۱، تهران ۱۳۷۸ش.
۴.۳ - آمار جهانیطبق آمار سازمان خواربار و کشاورزی، [۳۸]
ایران، بانک اطلاعات کشاورزی ایران، ۱۳۷۸ ش، ص ۱۳۵، تهران ۱۳۷۸ش.
در ۱۳۷۷ ش/ ۱۹۹۸ بیش از چهل میلیون تُن پیاز در جهان تولید شد و سهم قاره آسیا، به عنوان بزرگترین تولید کننده آن، در حدود ۲۴ میلیون تُن بود.
طبق همین آمار، ایران، پس از چین و هند و ترکیه ، چهارمین کشور تولیدکننده پیاز در آسیا و پنجمین کشور تولیدکننده پیاز در جهان بوده است. (جدول شماره ۲) ۵ - جایگاه در ادب فارسیبه ویژگی‌هایی از پیاز در ادب فارسی اشاره شده است، مثلاً: اشاره به توبَرتویی آن : «آنکه چون پسته دیدمش همه مغز/ پوست بر پوست بود همچو پیاز». [۳۹]
مصلح بن عبدالله سعدی، کلیات سعدی، ج۱، ص۷۹، چاپ محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۴۰]
جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کتاب مثنوی معنوی، ج۳ دفتر ششم، ص۳۴۵، چاپ رینولد آلن نیکلسون، تهران ۱۳۶۰ش.
[۴۱]
محمدبن ابراهیم عطار، دیوان، ج۱، ص۳۳۶، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۶۲ش.
۵.۱ - تشبیه افلاکگاهی چند لایگی آسمان (به اعتقاد پیشینیان) را به لایه‌‌های پیاز تشبیه کرده‌اند. [۴۲]
محمدبن علی ظهیری سمرقندی، سندباذنامه، ج۱، ص۴۵، چاپ احمد آتش، استانبول ۱۹۴۸.
۵.۲ - اصطلاحات کناییاشاره به این نکته که پوسیدن پیاز از اندرونِ آن آغاز می‌یابد: «مغز این مسکین ز سودای دراز/ وَز ریاضت گشت فاسد چون پیاز» [۴۳]
جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کتاب مثنوی معنوی، ج۲ دفتر سوم، ص۱۱۶، چاپ رینولد آلن نیکلسون، تهران ۱۳۶۰ش.
اشاره به بوی تند پیاز (در برابر عطر نرگس [۴۴]
ناصرخسرو، دیوان اشعار حکیم ناصرخسرو قبادیانی، ج۱، ص۱۵۲، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، ج ۱، تهران ۱۳۵۷ش.
یا زعفران [۴۵]
جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کتاب مثنوی معنوی، ج۳، دفتر ششم، ص۵۰۵، چاپ رینولد آلن نیکلسون، تهران ۱۳۶۰ش.
یا مُشک . [۴۶]
جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کتاب مثنوی معنوی، ج۲، دفتر چهارم، ص۳۸۲، چاپ رینولد آلن نیکلسون، تهران ۱۳۶۰ش.
اصطلاح «از نرخ پیاز آگاه نبودن» به معنای «از نتیجه کار یا موضوع زشتی بی خبر بودن» آمده است. [۴۷]
ناصرخسرو، دیوان اشعار حکیم ناصرخسرو قبادیانی، ج۱، ص۱۱۴، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، ج ۱، تهران ۱۳۵۷ش.
[۴۸]
محمدبن مسعود سوزنی، حکیم سوزنی سمرقندی، ج۱، ص۱۲۷، چاپ ناصرالدین شاه حسینی، تهران (۱۳۴۴ش).
«بُن نگرفتن پیاز کسی» به معنای «فایده و نتیجه نداشتن کوشش کسی». [۴۹]
محمدبن مسعود سوزنی، حکیم سوزنی سمرقندی، ج۱، ص۲، چاپ ناصرالدین شاه حسینی، تهران (۱۳۴۴ش).
[۵۰]
علی اکبر دهخدا، امثال و حکم، ج۱، ص۵۱۸، تهران ۱۳۵۷ش.
در فرهنگ عامّه فارسی مثل‌های دیگری درباره پیاز وجود دارد، از جمله : «از سیر تا پیاز» [۵۱]
علی اکبر دهخدا، امثال و حکم، ج۱، ص۱۳۵، تهران ۱۳۵۷ش.
در اشاره به «حکایت کردن جزئیات» و «مثلِ پوست پیاز» در اشاره به نازکی پارچه. [۵۲]
علی اکبر دهخدا، امثال و حکم، ج۳، ص۱۴۱۴، تهران ۱۳۵۷ش.
[۵۳]
احمد شاملو، کتاب کوچه، ذیل واژه، حرف پ، دفتر دوم، تهران ۱۳۷۸ش.
۶ - فهرست منابع(۱) قرآن. (۲) ابن بیطار، الجامع لِمفردات الادویه و الاغذیه، بولاق ۱۲۹۱. (۳) ابن سینا، القانون فی الطب، چاپ ادوارقش، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷. (۴) ربیع بن احمد اخوینی بخاری، هدایه المتعلمین فی الطب، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش. (۵) اسحاق بن سلیمان اسرائیلی، کتاب الأغذیه، فرانکفورت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۶) اوستا، وندیداد، ترجمه هاشم رضی، تهران ۱۳۷۶ش. (۷) ایران، وزارت کشاورزی، معاونت برنامه ریزی و بودجه، اداره کل آمار و اطلاعات، آمارنامه کشاورزی: سال زراعی ۱۳۷۷ـ۱۳۷۶، تهران ۱۳۷۷ش. (۸) ایران، بانک اطلاعات کشاورزی ایران، تهران ۱۳۷۸ش. (۹) اسماعیل بن حسن جرجانی، کتاب الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه، عکس نسخه مکتوب در سال ۷۸۹ هجری محفوظ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۵ش. (۱۰) مرتضی خوشخوی، اصول باغبانی، شیراز ۱۳۶۴ش. (۱۱) علی اکبر دهخدا، امثال و حکم، تهران ۱۳۵۷ش. (۱۲) دیوسکوریدس، هیولی الطّب فی الحشائش و السموم، ترجمه اِصْطِفَن بن بَسیل و اصلاح حنین بن اسحاق، چاپ سزار ا دوبلر و الیاس تِرِس، تطوان ۱۹۵۲. (۱۳) علی زرگری، گیاهان داروئی، تهران ۱۳۶۹ش. (۱۴) غلام زندوکیلی، راهنمای کشت پیاز بطریق ردیفی (نشتی)، تهران ۱۳۵۹ ش. (۱۵) مصلح بن عبدالله سعدی، کلیات سعدی، چاپ محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۳ش. (۱۶) محمدبن مسعود سوزنی، حکیم سوزنی سمرقندی، چاپ ناصرالدین شاه حسینی، تهران (۱۳۴۴ش). (۱۷) حسن شیبانی، باغبانی، سبزیکاری، تهران ۱۳۴۶ ش. (۱۸) احمد شاملو، کتاب کوچه، حرف پ، دفتر دوم، تهران ۱۳۷۸ش. (۱۹) محمد طباطبائی، گیاه شناسی کاربردی برای کشاورزی و منابع طبیعی، کتاب اول: گیاهان زراعت‌‌های بزرگ، تهران ۱۳۶۵ش. (۲۰) محمدبن علی ظهیری سمرقندی، سندباذنامه، چاپ احمد آتش، استانبول ۱۹۴۸. (۲۱) محمدبن ابراهیم عطار، دیوان، چاپ تقی تفضلی، تهران ۱۳۶۲ش. (۲۲) محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ محمدجواد فقیه، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲. (۲۳) محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲۴) جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کتاب مثنوی معنوی، چاپ رینولد آلن نیکلسون، تهران ۱۳۶۰ش. (۲۵) حسین میرحیدر، معارف گیاهی، تهران ۱۳۷۲ـ ۱۳۷۵ش. (۲۶) ناصرخسرو، دیوان اشعار حکیم ناصرخسرو قبادیانی، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، ج ۱، تهران ۱۳۵۷ش. (۲۷) علی نمازی شاهرودی، مستدرک سفینه البحار، (مشهد) ۱۳۸۱. (۲۸) آرنت یان ونسینک، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، بیروت ۱۹۳۶ـ۱۹۶۹. (۲۹) موفق بن علی هروی، الابنیه عن حقایق الادویه، تصحیح احمد بهمنیار، چاپ حسین محبوبی اردکانی، تهران ۱۳۷۱ش. (۳۰) پلینیوس، تاریخ طبیعی. (۳۱) کتاب مقدس، عهدعتیق. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۲۹۰۴. رده‌های این صفحه : طب سنتی | گیاه شناسی
|